११ वैशाख, काठमाडौं —कहिल्यै तपाईंको कुकुर निदाउँदा अचानक भुकेको, पञ्जा चलाएको वा दौडेको देख्नुभएको छ? कि बिरालो निद्रामा नै चञ्चल बनेको? यी दृश्यहरू सामान्य लागे पनि पछाडि छ एउटा जटिल र अद्भुत संसार — जनावरहरूको सपनाको संसार।

मानिस मात्र होइन, कुकुर, बिरालो, चरादेखि मुसासम्म पनि सपना देख्छन् भन्ने यथार्थ वैज्ञानिकहरूले प्रमाणसहित प्रस्तुत गरेका छन्। सपनाका यी सजीव झल्कोहरू अब वैज्ञानिक अन्वेषणको केन्द्रीय विषय बनेका छन्।

युरोपका वैज्ञानिकहरू, विशेषगरी क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालय र फ्रान्सका अनुसन्धानकर्ता, जनावरहरूको मस्तिष्क गतिविधिमा आधारित अनुसन्धानबाट निष्कर्षमा पुगेका छन् — जनावरहरू पनि निद्रामा दिनभरको अनुभवहरू ‘पुनः जीवन्त’ बनाउँछन्।

‘जेब्रा फिन्च’ चराले निद्रामा पनि गीत गाएको, मुसाले सपना देख्दा भूलभुलैयाँ पार गर्ने गरेको र बिरालाले सपनामा काल्पनिक शत्रुसँग लड्ने गरेको प्रमाण मिलेको छ। फ्रान्सेली वैज्ञानिक मिशेल जोभेटको प्रयोगमा बिरालोको स्नायु अवरुद्ध गरेपछि, उनी निद्रामा शारीरिक गतिविधि देखाउन थाले — जसले पुष्टि गर्छ कि मस्तिष्कमा गहिरो रुपमा “सपना सक्रियता” हुन्छ।

ईईजी उपकरणमार्फत मस्तिष्कको ‘रेम स्लीप’ (REM sleep) अवस्था मापन गरिएको छ — जुन मानिसमा सपना देखिने अवस्था मानिन्छ। उस्तै गतिविधि जनावरहरूमा पनि देखिएपछि अब सपनालाई मानव-मात्र सीमित नमान्ने धारणा बलियो हुँदै गएको छ।

तर, सबै जनावर सपनाबादी हुँदैनन्। डल्फिनले एउटै आँखाबाट सुत्ने बानी र आधा मस्तिष्क सक्रिय राख्ने कारण उनीहरूका सपना अझै अनुसन्धानको विषय छन्। कीराहरूको सपना संसार खुलाउने प्रयास पनि ‘जम्पिङ स्पाइडर’ माथिको अध्ययनबाट सुरु गरिएको छ।

यो अनुसन्धानले जनावरहरूप्रति हाम्रो बुझाइ बदल्नेछ — उनीहरूको चेतनात्मक गहिराइ, अनुभूतिको संसार र सपनाको स्पेसमा पुग्ने क्षमताप्रति।

भविष्यमा प्रविधिको प्रगति सँगसँगै, सम्भवतः हामी जनावरहरूको सपना हेर्न सक्ने अवस्थामा पुग्नेछौं। त्यो दिन, हामी हाम्रो कुकुरको सपना के थियो भनेर बुझ्न सक्नेछौं— सायद ऊ खुल्ला मैदानमा रमाउँदै थियो, वा कतै चोरलाई पछ्याइरहेको थियो।