काठमाडौं । नेपालको राजसंस्था, जसले देशलाई एकीकरण गर्दै झन्डै २४० वर्ष शासन गर्यो, अहिले इतिहासको एउटा पाटो मात्र बनेको छ। नेपालमा प्राचीन कालदेखि राजतन्त्रको अभ्यास भए पनि, २००७ सालमा नेपाल गणतन्त्रमा प्रवेश गरेपछि राजसंस्थाको भूमिका समाप्त भयो।
नेपालमा राजसंस्थाको यात्रा
नेपालमा राजसंस्थाको प्रारम्भ गोपाल वंशदेखि भएको मानिन्छ। क्रमशः महिषपाल, किरात, लिच्छवी, मल्ल हुँदै शाह वंशसम्म राजतन्त्र अस्तित्वमा रह्यो। विशेषगरी पृथ्वीनारायण शाहले साना साना राज्यलाई एकीकरण गर्दै नेपाल निर्माण गरेपछि शाह वंश सत्तामा रह्यो।
गोपाल, महिषपाल र किरात वंश: नेपालमा सबैभन्दा पुराना वंशहरू थिए, जसले काठमाडौं उपत्यका र आसपासको क्षेत्रमा शासन गरे।
लिच्छवी वंश (३९०-७५० ई.): लिच्छवी राजाहरू भारतबाट आएका मानिन्छन्। राजा मानदेव एक शक्तिशाली शासक थिए, जसले नेपाललाई संगठित बनाए।
मल्ल वंश (१२औं-१८औं शताब्दी): मल्ल राजाहरूले काठमाडौं, भक्तपुर, पाटन गरी तीन छुट्टाछुट्टै राज्य बनाए। उनीहरू कला, संस्कृति र व्यापार प्रवर्द्धन गर्ने शासक थिए।
शाह वंश (१७६८-२००८): पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल एकीकरण गरेपछि नेपालमा शाह वंशको शासन स्थापित भयो।
गणतन्त्रको उदय र राजसंस्थाको अन्त्य
२००७ सालमा नेपालमा प्रजातन्त्र स्थापना भए पनि राजसंस्थाको शक्ति कायमै थियो। तर, २०६२/६३ को जनआन्दोलनपछि राजसंस्था हटाउने प्रक्रिया अघि बढ्यो। २०६५ जेठ १५ गते नेपाललाई औपचारिक रूपमा गणतन्त्र घोषणा गरियो, जससँगै तत्कालीन राजा ज्ञानेन्द्र शाहले गद्दी त्याग्नुपर्यो।
नेपालमा राजसंस्थाको वर्तमान अवस्था
नेपाल अहिले संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र हो। राजसंस्थाको औपचारिक अस्तित्व छैन। तथापि, केही समूहहरूले राजसंस्थाको पुनर्स्थापनाको माग गरिरहेका छन्। पूर्वराजा ज्ञानेन्द्र शाह एक सर्वसाधारण नागरिकको रूपमा रहिरहेका छन्।
राजसंस्था नेपालको इतिहासमा एक महत्त्वपूर्ण अंग थियो, जसले देशको एकीकरण, सांस्कृतिक संरक्षण र स्थायित्व दिन भूमिका खेलेको थियो। तर, हालको संविधानअनुसार नेपाल अब पूर्ण रूपमा गणतन्त्रमा रूपान्तरण भइसकेको छ। राजसंस्था फर्कने सम्भावना तत्कालका लागि न्यून देखिन्छ, तर समयक्रममा परिस्थिति कसरी बदलिन्छ भन्ने हेर्न बाँकी छ।
